Іванаўская раённая бібліятэка ім. Ф. Панфёрава
Мова прадзедаў, мова дзядоў
Дыялектычны слоўнік лабарскай гаворкі
Іванава, 2006
На самым поўдні Беларусі, амаль на памежжы Беларускага Палесся і Украінскай Валыні, ужо больш за 500 гадоў стаіць гарадок Янаў. Праўда, сёння ён мае афіцыйную назву Іванава, якая з’яўляецца простым перакладам на рускую мову старажытнага наймення. Але ў свядомасці жыхароў горада і навакольных вёсак трывала захоўваецца старое імя – Янаў (Янава). Зрэшты, чыгуначная станцыя горада ўсё ж называецца Янаў-Палескі.
Гістарычны шлях любога населенага пункта, які налічвае некалькі стагоддзяў, не можа быць простым. Шмат выпрабаванняў выпала і на лёс Янава. Яго жыхары зведалі апусташальныя набегі татар, нямецкіх рыцараў. I спапяляючыя пажары, і разбуральныя канфлікты на сацыяльна-палітычнай і рэлігійнай глебе. Перыяды росквіту саступалі месца перыядам заняпаду, але жыццё тут ніколі не замірала.
Трэба адзначыць даволі ўдалае геаграфічнае размяшчэнне Янава. Лясы і балоты паміж рэкамі Пінай і Ясельдай ніколі не былі такімі непраходнымі, як на астатняй частцы Палесся. Пяшчанае ўзвышша, так званае Пінскае Загароддзе, давала магчымасць насельніцтву актыўна займацца земляробствам, жывёлагадоўляй, гандлем.
Датай заснавання горада лічыцца 1465 год. Менавіта тады вёсачка Порхава, якая знаходзілася ў валоданні Луцкага епіскапа Яна Ласовіча, атрымала статус горада і новае імя – Янаў. Пачаўся якасна новы перыяд у гісторыі населенага пункта, які дагэтуль існаваў як сельскае пасяленне з іншай назвай. Згодна прывілею Яна Ласовіча, жыхары новага горада на 20 гадоў вызваляліся ад усіх пабораў і павіннасцяў. Ім дазвалялася варыць піва за невялікую плату, лавіць рыбу у р. Буг і ва ўсіх вадаёмах каля Янава. За атрыманыя вольнасці грамадзянам загадвалася выплачваць па 16 польскіх грошаў да дня Святога Марціна.
Янаў пачаў хутка расці. У горадзе з’явіліся новыя прыгожыя дамы, павялічылася колькасць насельніцтва, ажывіўся гандаль, пачалі праводзіцца кірмашы. У розныя перыяды значэнне Янава як гандлёвага цэнтра не было аднолькавым. Так, у канцы XV ст. у горадзе праводзіліся па тры кірмашы на год, а у другой палове XIX ст. – чатыры (паводле данных за 1859 г., у Кобрынскім павеце кірмашы праводзіліся толькі ў Кобрыне і Янаве, адпаведна 6 і 4). 3 усіх навакольных вёсак і нават здалёк з’язджаліся ў Янаў сяляне ў кірмашныя дні. Янаўскія гандляры мелі поспех і далека ад горада. Напрыклад, у Варшаву вывозілася так званае «літоўскае» масла.
Ціхае жыццё мястэчка час ад часу парушалася ваеннымі дзеяннямі. У адзін з перыядаў абвастрэння канфесійных супярэчнасцей у Янаве быў забіты езуіт Андрэй Баболя. Здарылася тэта ў выніку антыкаталіцкага выступления праваслаўнага насельніцтва 19 мая 1657 г. Амаль праз два стагоддзі Андрэй Баболя быў далучаны да ліку святых каталіцкай царквы. У памяць пра яго ў Янаве быў пастаўлены помнік перад касцёлам.
Але дзеля справядлівасці адзначым, што на працягу некалькіх стагоддзяў у Янаве паспяхова суіснавалі праваслаўныя, каталікі, яўрэі. Гарадок меў і праваслаўную царкву, і каталіцкі касцёп, і яўрэйскую сінагогу.
Асаблівасць сацыяльна-эканамічнага і культурнага жыцця Янава ў XVIII – пач. XX ст. была звязаная з распаўсюджаннем сярод мясцовых жыхароў рэдкага занятку, у пэўньтм сэнсе – промыслу. Ён заключаўся ў збіранні ахвяраванняў на царкву. Янаўцы, якія гэтым займаліся, называліся лабарамі. Амаль усе мужчыны-хрысціяне мястэчка былі ўцягнуты ў гэты промысел. Паступова ў свядомасці сялян акругі словы янавец і лабар сталі сінонімамі.
У XIX ст. збор ахвяраванняў на рамонт і будаўніптва храмаў быў звычайнай з’явай. Яшчэ на пачатку XX ст. на сельскіх кірмашах, на пастаялых дварах і ў іншых шматлюдных месцах можна было сустрэць сялян, мяшчан, манахаў, адстауных салдат, якія гэтым займаліся. У рознай мясцовасці іх называл! па-рознаму: прашакамі, лабарамі, кубракамі.
Адносна паходжання слова «лабар» існуюць розныя пункты погляду. Сярод жыхароў Іванава сёння найбольш распаўсюджана ўяўленне аб утварэнні яго ад імя памешчыцы Лабарыні. Існавала ці не легендарная Лабарыня – невядома. Аднак больш верагодным здаецца меркаванне, што назва «лабар» паходзіць ад лацінскага labor – праца. Зборшчыкаў ахвяраванняў на карысць царквы ксянзы маглі называць працаўнікамі, вымаўляючы гэта па-лацінску.
Трэба падкрэсліць, што янаўскія лабары па этнічнай прыналежнасці, несумненна, былі аўтахтонным палеска-беларускім насельніцтвам. Хаця ў самім горадзе захаваліся звесткі, што некалі даўно гаспадар Янава перасяліў сюды некалькі чалавек што з-пад Луцка, ці то з Малдавіі, якія, уласна кажучы, і былі першымі лабарамі. Нават калі гэта і мела месца, за сотні гадоў перасяленцы сталі сапраўднымі палешукамі. Роднай мовай янаўскіх лабараў была мова насельніцтва брэсцка-пінскага рэгіёну. На ёй гаварылі ў сям’і, мелі зносіны з жыхарамі Янава і навакольных вёсак. Але лабары ведалі і асаблівую мову, так званую «ліберску гаврідню». Гэтай штучнай гаворкай яны карысталіся, каб пазбавіцца чужых вушэй. Найчасцей – у дарозе, пры неабходнасці дамовіцца аб нечым паміж сабою у прысутнасці людзей.
Штучныя тайныя мовы – не такая ўжо рэдкая з’ява. Здаўна яны мелі пэўнае распаўсюджанне ў розных народаў. Прычына ўзнікнення гэтых моў заключаецца ў жаданні некаторых груповак грамадства захоўваць свае прафесійныя сакрэты. На тэрыторыі Беларусі, напрыклад, існавалі штучныя мовы крычаўскіх рамеснікаў, дрыбінскіх шапавалаў, жабракоў Слуцкага і Гомельскага паветаў Магілёўскай губерні, кубракоў Мсціслава і інш.
Мова янаўскіх лабараў блізкая да мовы жабракоў і кубракоў (нагадаем, што апошнія таксама займаліся зборам ахвяраванняў на царкву). Вядомы беларускі этнограф і фалькларыст Е. Раманаў у канцы XIX – пачатку XX ст. знаёміўся са штучнымі мовамі на Беларусі. 3 сабранымі матэрыяламі ён не аднойчы выступаў у друку. Найбольш значная праца Е. Раманава, прысвечаная ўмоўным гаворкам Беларусі змешчана ў 9-ым выпуску яго «Беларускага зборніка» (Вільня. 1912г).
Што ўяўляла сабой гэтая мова? У асноўным – збор слоў з самых розных моў і дыялектаў. Многія словы былі запазычаны з грэцкай, лацінскай, нямецкай і іншых замежных моў, другія з’яўляліся вузкалакальнымі і сустракаліся толькі ў якой-небудзь адной мясцовасці. Былі і проста скажоныя словы і новаўтварэнні. Усё сказанае можна аднесці і да мовы лабараў. У падобнасці штучных гаворак лабараў і жабракоў яшчэ зусім нядаўна, можна было ўпэўніцца асабіста. Старыя лабары і такога ж узросту жабракі, якія заходзілі ў Янаў, размаўлялі паміж сабою на адной і той жа мове, зусім незразумелай недасведчаным. Таму лабарскую гаворку яшчэ называл! мовай старцаў.
Некалі лабарская мова была даволі развітой. На ей размаўлялі на самыя розныя тэмы. Усе мужчыны-лабары яе добра ведалі, жанчыны – менш, бо жанчыны не займаліся зборам сродкаў і не мелі патрэбы ў тайнай мове. Затое ўсе хлопчыкі з 7 – 8 гадоў абавязкова яе вучылі.
Лабары жылі замкнута, у сваім асяродку. «Мэть», – так яны называлі вясковых жыхароў, – не павінна была ведаць іх тайную мову, іх Іісторыю. Вядома, у апошняе стагоддзе адносіны змяніліся. Пасля ўтварэння БССР і СССР лабары, якія апынуліся ў складзе Польшчы, страцілі магчымасць ездзіць на ўсход па ахвяраванні. Кола іх вандровак значна звузілася. А пасля 1939 г. лабарства як інстытут увогуле знікла. У Савецкай Беларусі адбывалася масавае закрыццё храмаў, і будаваць новыя ўмоў зусім не было. Прафесійныя зборшчыкі сродкаў на царкву засталіся без занятку.
Сёння яшчэ можна сустрэць у Іванаве людзей, якія памятаюць, як іх бацькі збіралі ахвяраванні. Нам давялося гутарыць з імі, а таксама з апошнімі сапраўднымі лабарамі, якія займаліся промыслам сваіх продкаў у 20-30-я гг.
Час няўмольны: адыходзяць людзі, знікаюць апошнія сведкі мінуўшчыны.
Дваццатае стагоддзе прынесла ў жыццё Янава шмат новага. Кардынальныя змены сацыяльна-палітычнага і эканамічнага характару прывялі да знікнення лабарскага промыслу. Былая абасобленасць янаўцаў, якая абумоўлівалася спецыфікай іх прафесійнага занятку, згубіла сэнс. Штучная мова начала выходзіць з ужытку і забывацца. Асаблівасці культуры і быту, псіхалогіі лабараў паступова нівеляваліся на карысць поўнага збліжэння з рысамі новых перасяленцаў з навакольных вёсак. 3 канца XIX па канец XX ст. ст. колькасць жыхароў горада павялічылася з 3 тыс. чалавек да 16 тыс. У наш час доля нашчадкаў лабараў сярод агульнага насельніцтва Іванава зусім невялікая. I даўно ўжо ніхто не займаецца зборам ахвяраванняў на будаўніцтва храмаў, а значыць, і не з’яўляецца лабарам у літаральным сэнсе слова. Але яшчэ працягвае захоўвацца слова «лабар» у другім значэнні – як назва патомных жыхароў горада, продкі якіх здаўна жылі ў Янаве.
Янаўскія лабары – адна з цікавых старонак айчыннай гісторыі, старонак, напісаных часам і чалавечымі лёсамі. Гэта – загадкавая, малавядомая мінуўшчына, якая не павінна застацца па-за нашай увагай.
Некалькі год работнікі Іванаўскай раённай бібліятэкі імя Ф. Панферава займаліся зборам слоў, якія на працягу доўгага часу ўжывалі мясцовыя жыхары-лабары.
Мы вельмі ўдзячны тым людзям, якія нам дапамаглі ў гэтай справе. Вялікае дзякуй Базюку Леаніду Сцяпанавічу, Мікітчук Таццяне Васільеўне, Куліч Таццяне Маркаўне, Беразоўскаму Рыгору Віктаравічу, Лагодзічу Федару Аляксандравічу.
Русско-ла6орский словарь
Беглец – скитэнь
бедный – шундэр
бедняк – шандрак
бить – копсать
Бог – небесный показник
бери – япэр
богатый – стодэнь, студэнь
болтаться – шлындать
больница – пандикала
больничный – пандикальный
большой – галемый
бросить – порутыть, пулять
брызгать – плыскать
бутылка – пляхта, пляха
В пристяжку – наерчиком
ветер – дохмурыть
владеть разговором лабора – клавыть
вода – дэлька
водка – гарцима
военный – куланный
воз – котэнь
война – куланына
волосы – патлы
вонять – псотыть
вор – клим
воровская компания – яперная хевра
восемь – октыжэр
воскресенье – мируля, кенруля
вши – цызы
вшивый – цызатый
выгода – лахва
выкидывать – вжигарить
вязать – шворить
Глаза – липки
глазастый – липатый
глотать – хавать
глотка – хавала
говори – канты
говорить – гаврэдаты
голова – калган
гоноровый – фандыберистый
город – шусто
готовить – шухлевать
гремит – копсае
гром – копсач
гуси, утки, индюки – гоги
Давать – угурать
дать тумака – колошматыть
два – дивина, двиня
дверь – окапшитка
девушка – карывонька
девушка, женщина – цуба
девять – дивер
деловой мужик – пецкель
деревенский мужик – харахоль, мэть
деревня – хоро
десять – дикон, дикона
дом – хаза
дом евреев – кудлайские похазы
дорога – строка
достигать – достычить
думать – мараковать
дурак – чмурко
Еврей – кудлай
еда–тройня
есть – епать
ехать – ёрчить
Жадный – шкныра
жадничать – шкнырыть
желание – волитьба
жизнь – выгуванка
жито – зитко
живи – рыгуй
жить – рыгувать
жулик – гицель
Забери – заяпар
забота – марока
зад – стыга
закуска – затройка
звонить – бомкать
зевать – позяхать
земля – тырыга
злотые – хрущы
зубы – москотни
Иваново – Шуяново
иди – пнай
идти – пнаты
извозчик – катанько
имеется – емать
Кабан – керх
капать – цыркать
караульный – стычень
карета – катанька
картофель – тырыжники
кашлять – керхать
кепка – камелавка
кидать – ругать
клевер – яншарка
клеверное поле – янтарная трига
клиент – маклак
книга – рапсанка, рэпсанка
колбаса – тридоса
компания – хевра
конец – хана
конечности – джеги
конь – волот
корзина – тягморка
корова – гэйматка, гематка
коса – махалка
костел – тэрэс
кош – тягмарка
красть – япэрыть, климать
кровать – кималка
кроить – чикорить
купил бутылку водки – опулыв пляхту
купить – опулыть
курить – бенить
курица – шурпа
кушать – троить
Лампочка – вклюжына
лес – оксим
лесник – оксимный
ложка, кружка – шкатирка
лук, цыбуля – кабуля, морзуля
любимая девушка – корсонька
любить – колюбать
любовь – скулибание, колюба
Магазин – опула
мало – мыкро
малый – мыкрый
масло – выело
материнская любовь – маныцына колюба
мать – маныца
машина – вол стяжка
медаль – гуратка
мелочь, самое малое – ныга
мельник – мендель
мешок – питер
мёд – омыляс
милиция – шулиция
много – посо, скирох
мой – маньков
молодой – трыпелый
молоко – гальмо
молоток – копсанка, копсалка
молчи – сапай
молчун – сапа
моргать – клипать
мел – крейда
мочиться – сцыкорить
мужик – кыл
мять – жмокать
мятый – жмоканный
Наблюдатель – липач
наелся – натроився
начальник – вульт
нет, не имеется – неметь
немец – климтур
неряха – копша
неряшничать – копшить
нести–тарабаныть
нехорошо – нэхухо
низкий – кныш
нога – ходня
нож – цезорик, клэцка
нос – нюхо
ныть – рэмзать
Обговоренный – оклавленный
обмануть – оковлачить
обманывать – мышулить
образованный – севручный
обувь – опукки
обхаживать – оболыть
овес – щуплий
овца – шепша
овчарник – шепшовый востычень
огород, сад – пососкорнос
одежда – отягмарка, одягмарка
одетый – одягмороны
один – еный, оный, ённый
окно – липко
он – бич, бисий
она – биячка, бисяя
опасный мужик – бысыскыл
опозоренный – оклавленный
отец – баштый, баштэй
отечество – баштейство
отцовский – баштэйский
Пан – клева рыгус
папиросы – бэкасы
парикмахер – орбут
парикмахерская – орбута
партизан – оксим
печка – отопка
пилить – шнайдать
пилорама – тартак
Пинск – Лобуньск
писать – репсать, режать
письмо – репсэнына
пить – кирить
плакать – скимлыть
плести ерунду – чмурить
плестись – чикилать
плоский – плыскаты
плохой – нехухий
побег – скитня
подслеповатый – кулиповатый
покупатель – опульник
поле – трига
полевая дорога – трижная строка
полотенце – вытрывалка
полотно – лоскоть
полюбить – посколюбать
польская школа – паньковска шуля
поляк – ланько
помалкивай – сапай
понимай – сиврай
понимать – петрить, тылебить
поп – корш
поповский дом – коршова хаза
поросенок – керхунчик
похороны – схапены
поцелуй – поскулюбай, похваляй
праздник – сянное
пробка – закапска
проворный – хвацкий
продавец – пропульнык
продать – пропулыть
прыгать – гоцать
пшеница – яшпорка
пьяница – кирняк
пьянка – кирня
пьяный – кирной
пять – Пянджа
Радио – слухморка
разговаривать – гавендать
разговор – гавенда
рассказчик – кантый
рассказывать – кантыть
рвать, сечь – кромсать
резаный – кромсанный
речка – плавуха
рот – зибра
рубашка – накпюжа
рубли – русаны
рюмка – ставерка
Сало – крысо
самолет – лытюга
сапоги – опуки
сарай – волостычень
сбыть – сплавить
свадьба – оника, оныка
свинья – керхуня
село – хоро
семь – семтыня, семытня
сено – выхро
сечкарня – кромсалка
сила – гальма
синагога – кудлайская плиса
скалить зубы – скирить
смех, потеха – слухморить
смех – скирня
смешить – хохмить
смотреть – липать
снег – накап
собака – скип
собачий – скильный
собутыльник – кирюха
солома – мыслуга, мыслюга
соображать – сиврать
сопляк – шморголец
спать – кимарить
старик – ёрык
старуха – ёрка
старый – ёрый
стол – стыкить
стоять – стычить
стул – сыскор
сумка– шахта
Танцы – скокоры
тарелка – наклюжа
теленок – гемытенок
тереть – шмулять
тетрадь – рейсанка
торговый ряд – опульная хаза
три – скира, триня
туалет – хизьняк, хизняк
ты – бияк
тысяча – тысымоныца
Убегать – скитать
умер – ухаляв, ухалив
умирать – схолеть, халять
Флегматический – цаповатый
фрукты – тройки
Хата – похаза
хлеб – кумса
хозяин – похазник
хозяйство – похаза
хороший – клёвый, суразный
хорошо – клево
хочет – волыть
худой – склют
Целовать – похвалять
ценные бумаги – локши
церковная запись – плюсная репсанка
церковный староста– плюсный похазник
церковь – плюса
Часы – липки
челюсти – вылыцы
чернильница – макулька
четыре – цисара, цисора
чистить карманы – ялошить
Шапка – камэся, камеся
шесть – шандра
школа – шуля
школьный – шульный
штаны – настыги
шутник – хохмач
Этот – бысий
Я – манько
яичница – китошница
яйца – китошники
яйцо – кито
ярмарка – опуля